کاخ عالی قاپو دروازه امپراتوری
کاخ عالی قاپو ,به ترکی به معنی «درگاه بلند» یک کاخ بزرگ در بخش غربی میدان نقش جهان، یکی از جاذبه های مهم گردشگری اصفهان است. نام قصر به معنای “دروازه امپراتوری” است – عالی قاپو در مقابل دو کاخ عصر صفوی ایستاده است.این عمارت به دولتخانه مباركه نقش جهان، قصر دولتخانه نیز معروف میباشد.
کاربری اصلی این فضا و هدف از ساخت آن این بود که یک هسته مرکزی جهت حل و فصل امور کشور و دربار پادشاه بوجود آید و از این رو است که مورخین معاصر و شاه عباس اول از آن با نام دولتخانه مبارکه نقش جهان یاد کردهاند. این بنا در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطفالله واقع شدهاست. ارتفاع آن 48 متر است و 6 طبقه دارد که با راهپلههای مارپیچ میتوان به آنها رسید.
تاریخچه کاخ عالی قاپو
کاخ عالی قاپو بین سالهای 1611 و 1629 به عنوان بخشی از مجتمع میدان توسط تصمیم شاه عباس و معماری آن تحت نظارت شیخ بهایی ساخته شد. کاخ عالی قاپو به معنای محل اقامت شاه و نماد قدرت خود است.عالی قاپو در چند مرحله ساخته شد و ساختار اولیه تنها دو طبقه بالا بود. در حال حاضر این ساختمان دارای شش طبقه با بسیاری از سالن ها و بالکن بزرگ است. کاخ در طول تاریخ تا حدودی ویران و توسط حاکمان مختلف بازسازی شد.
جابر بن انصاری در تاریخ اصفهان نوشته است شالوده این عمارت در عهد جانشینان تیمور یا تراکمه ریخته شده بود و شاه عباس در 1018 هجری پنج طبقه دیگر بر آن اضافه نمود و تغییراتی هم در طبقه اول آن داد تـا کـل بنـا دارای تعادل باشد.
شاه عباس اصفهان را پایتخت قرارداد و این شهر را بر شهر قزوین ترجیح داد. او قبل از انتقال پایتخت بـه اصـفهان باغی به نام نقش جهان را که قبلا متعلق به شاه طهماسب بود در اختیار داشـت و در کاخی کـه درون ایـن بـاغ در همجواری با میدان نقش جهان بود اقامت میگزید و از ایـن رو وی پـس از برگزاری جشـن نـوروز سال 1006 هجری تصمیم به مرمت و توسعه و زیبا سازی کاخ گرفت تا بتواند از آن بـرای سـکونت خـود و خدمـه شخصـی اعضای دیوانخانه و درباریان استفاده کند. شاه برای اینکه کاخ را توسعه دهد مجبور شد چنـدین سال را در کاخـی قدیمیتر در محله دور زندگی کند.
در این زمان بود که، ساختمان کوشک عصر تیموری تا طبقه سوم باﻻ آمد و بعد پیشخوان کـه تاﻻر معـروف عالی قاپو روی آن قرار دارد به آن اضافه شد. عمارت خصوصی شاه را داخل باغ سـاختند و بعد از آن دیـوان صدارت عظمی و دفاتر مخصوص را داخل این بنا قرار دادند و این بنا را با نام عالی قاپو، یعنی در اصلی کاخ خواندند. شاه عباس طبقات باﻻی این کاخ را مخصوص خود قرار داد و حرمسرا و خانه خـود را از دردشـت بـه عالی قاپو منتقل کرد. این کاخ شش طبقه داشت و با یقین میتوان گفت که از طبقه هفتم ساختمان که بام آن بـود بهـترین و زیباترین منظره شهر اصفهان دیده میشد.
شاردن در مورد عالیقاپو مینویسد:
این سردر از سنگ سماق و با مرتبه بلندی ساخته شده و در آستانه در آن از سنگ زیبای سماق با رنگ سبز استفاده کردهاند. این سنگ که برای ایرانیان دارای جنبه مقدس و با ارزش فـراوان است دارای ارتفاع تقریبی 6 انگشت و با فرم نیم دایره است. قداست این سنگ به حدی است که اگر کسی پـا بـر روی آن بگذارد آن را مجازات میکنند و مردم عادی همیشه هنگام ورود آن را بوسیده و به آن احترام میگذارنـد، حتی خود شخص شاه هم هیچگاه سواره از آن رد نمیشد و قبل از رسیدن به استانه پیاده میشد و از آن عبور میکرد.
بعد از عبور از این در مقدس پنج یا شش قدمی که جلو بیاییم به دو تاﻻر بزرگ میرسیم کـه یکی محـل اسـتقرار رئیس دیوانخانه است که در این مکان به قضاوت نشسته و تقاضانامهها را به نظـر شاه مـی رسـاند و تـاﻻر دیگـر قاپوچی باشی یا همان رئیس دربانها میباشد که وظیفه آن رسیدگی به امـور عمومـی شـهر اســت.
در کنارتر دو سالن کوچکتر وجود دارد که به آن کشیک خانه میگویند و به دلیل اینکه فضایی جهت استفاده محافظین قصـر است با این نام خوانده میشود. نقل شده است که در این بنا بر روی همه باز بوده و فقط شاه بوده که میتوانسـته است کسی را از ساختمان بیرون کند و در غیر این صورت در آن بر روی همه باز بوده است.
ساختمان كاخ :
اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و در دوره جانشينان او الحاقات و تعميراتی در آن انجام شده است. ساختمان دارای 5 طبقه است که هر طبقه تزئينات مخصوصی دارد. اگر چه اين قصر در دوره های بعد از صفويه لطمات فراوان ديده است، هنوز نيز شاهکارهائی از تزئينات و نقاشی های عصر صفويه در آن، بينندگان را به تحسين وا می دارد.
عالي قاپـو مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» يا «درگاه بلند» هستند. از اين سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شويم و به وسيله پلکانی که در دو طرف تعبيه شده اند به طبقات فوقانی می رسيم.
در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و ديوانی اختصاص داشت و صدرخانه يا کشيک خانه ناميده می شدند.
در طبقه سوم، ايوان بزرگی است که بر 18 ستون بلند و رفيع و استوار است. اين ستون ها در آن زمان پوشيده از آئينه بوده و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئين شده بودند بر فراز آن قرار گرفته است. در وسط اين ايوان حوض زيبائی از مرمر و مس وجود دارد که قرينه آن در تزئينات زير سقف انعکاس يافته است.
ویژگیهای عمارت :
در غرب ميدان امام و روبروی مسجد شيخ لطف الله عمارتی سر بر افراشته که به عنوان يکی از مهمترين شاهکارهای معماری اوائل قرن يازدهم هجری از شهرتی عالمگير برخوردار است.
با توجه به منابع و مأخذ موجود درباره سلسله صفوی و همچنين با در نظر گرفتن بررسی های انجام شده در مورد اين ساختمان زيبا و رفيع چنين استنباط می گردد که کاخ عالي قاپو دروازه مرکزی و مدخل کليه قصرهائی است که در دوران صفويه در محدوده ميدان امام احداث شده اند.
در حقيقت اين بنا به مثابه يک ورودی بزرگ و با شکوه ميدان امام را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکيب خانه، جبه خانه، تالار تيموری، تالار طويله، تالار سرپوشيده و کاخ چهلستون و ديگر عمارات مربوط می کرده است.
ویژگیهای خاص عمارت :
آنچه عالي قاپو را در ردیف آثار باشکوه و بسيار نفيس قرار داده است علاوه بر مينياتورهای کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرين طبقه است که تالار آن به «اتاق موسيقی» يا «اتاق صوت» نيز معروف است. در اين قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در ديوار تعبيه شده است. ساختن و پرداختن اين اشکال به غير از نمايش زيبائی و خلاقيت و ابتکار هنرمندان گچکار برای اين بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتيد موسيقی به وسيله اين اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبيعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
«فرد ريچاردز» که خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاريه به ايران آمده درباره تزئينات گچبری اين اتاق می نويسد: « … اين تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی يکديگر قرار گرفته اند… » گذشته از گذشت زمان که متأسفانه به عالي قاپو لطمات فراوان زده است عوامل مخرب ديگر مانند حمله و استيلای افغان ها و جنگ های مختلف و انتقال پايتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفويه خسارات جبران ناپذيری به بنا وارد آورده است.
در دوران قاجاريه عالي قاپو چند سال محل سکونت و کار ظل السلطان بود و او تغييراتی در کتيبه های آن داد. کتيبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی که طی اشعاری به تعميرات سال ۱۲۷۴ اشاره می کند مبين همين مطلب است.
در چهل ساله اخير به دليل آن که خطر ويرانی، کاخ عالي قاپو را تهديد می کرد و همچنين به علت توجه مردم و ارگان های دولتی به ميراث های فرهنگی، مرمت هایی توسط هيأت های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته است.
به طور کلی بنای عالي قاپو به عنوان يک بنای تشريفاتی خوش ساخت و زيبا دستاورد ديگری است از هنر معماری دوران صفويه که از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغيير و تحول 1000 ساله آن به خوبی نمايان است.
ویژگی شگفت طبقات
از ویژگیهای کاخ عالی قاپو اینست که به هر نمای بیرونی آن بنگریم، تعداد طبقات متفاوتی را برای ساختارش به نمایش می گذارد. از نمای ضلع شرقی، دو طبقه از، نمای ضلع غربی پنج طبقه و از طریق راه پله ویژه ملاقاتهای شاهانه، هفت طبقه نشان می دهد.
تزئینات داخلی و خارجی بنا
تزئینات خارجی بوسیله آجر که در لچکها (قسمتهای هلالی در بالای هر ورودی) بوسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی میباشد و تزئینات داخلی بوسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانت و پرندگان بر روی گچ (لایه چینی و کشته بری) و یا مینیاتورهای تصویری ایرانی (به سبک نقاشیهای رضا عباسی) و خارجی (بوسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) میباشد.
منبع :